Metryka Koronna i jej kopia cyfrowa w internecie

Jeden z najważniejszych zespołów źródeł do dziejów dawnej Korony i Rzeczypospolitej od dawna oczekiwało na szerokie udostępnienie badaczom. Dzięki grantowi Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki mogłem przygotować elektroniczną jej wersję. Metryka Koronna - Księgi Wpisów (Inscriptiones): seria ta obejmują okres 1447-1795 i składają się w swojej głównej serii z 361 tomów[1]. Powstała w celu wpisywania do niej akt wychodzących z kancelarii królewskiej. Dokumenty te nie zawsze były jednak wpisywane w całości, ponadto daje się zauważyć, że część z nich nie została do Metryki wpisana. Czasem opuszczano części formularzowe akt wpisując jedynie treść zasadniczą. Od XVI w. obok dokumentów wychodzących z kancelarii wpisywano także transakcje, które szlachta zawierając między sobą zeznawała przed aktami Metryki. Wraz z tym w treści zapisek pojawiają się rozróżnienia dla akt powstałych w obu kancelariach królewskich regestrum privilegiorum a dla wpisów powstałych z inicjatywy szlachty regestrum inscriptionum et recognitionum.

Edycja elektroniczna nie jest, jak w przypadku wielu innych udostępnianych w internecie źródeł historycznych jedynie zeskanowanym obrazem rękopisu. W przypadku Metryki Koronnej przygotowano we współpracy z dyr. Archiwum Głównego Akt Dawnych dr. Hubertem Wajsem opracowanie rękopisu serii Ksiąg Wpisów wyszukiwanie w oparciu o regesty publikowane niegdyś przez T. Wierzbowskiego (i kontynuatorów jego dzieła), a obecnie przez prof. prof. W. Krawczuka i K. Chłapowskiego[2]. Ta ostatnia seria regestów, w odróżnieniu od pracy Wierzbowskiego, która publikowana była po łacinie, wydawana jest w języku polskim. Od tomu IV wydawcą tej serii jest Wydawnictwo DiG. W związku z tym, że regesty były publikowane pierwotnie po łacinie przeszukiwanie wczesnych tomów wymaga wpisywania haseł przeszukiwawczych w tym języku, natomiast dla okresu końca XVI i  początku XVII w. wyszukiwanie odbywa się w języku polskim. W istocie wyszukiwanie odbywa się po trzech znakach (alfanumerycznych, ale i cyfrach) – chodzi o proste przybliżenie wsparte także suwakiem chronologicznym, co pozwala zmniejszyć liczbę wyników.

W tym miejscu zachęcam środowisko naukowe do współpracy przy tworzeniu regestów, np. poprzez prace seminaryjne, których wyniki mogą być rozwinięciem projektu digitalizacji i udostępnienia Metryki Koronnej.

Projekt wg założeń miał odnosić się jedynie do Metryki Koronnej, serii Księgi Wpisów, ale w trakcie prac zdecydowałem się rozszerzyć zakres projektu o  pierwsze 10 tomów – księgi mazowieckie, a także kilka tomów tzw. Metryki Litewskiej, które także zostały udostępnione w ramach projektu.

Dostęp do Metryki w postaci cyfrowej poprzedzony był kompletną digitalizacją wszystkich tomów głównej serii – Ksiąg Wpisów – dokonanej bezpośrednio, w ramach projektu, z oryginalnych tomów. Akta skanowano i zapisywano zgodnie z norma przyjętą dla archiwaliów przechowywanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Oznacza to, że każdy obraz strony zawiera kod PL – Polska, numer archiwum – 1 (AGAD), nr zespołu – 4 (Metryka Koronna), nr serii – 1 (Inscriptiones), a następnie numer tomu Metryki Koronnej, jako kolejny numer podany jest numer skanu in continuo. Przy czym pierwsza strona okładki to numer 0, a ostatnia strona okładki nosi numer 9999. Zeskanowano także wszystkie strony niezapisane, co umożliwia także np. prace kodykologiczne w odniesieniu do tomów Metryki. Oczywiście dla stron niezapisanych nie ma odsyłaczy z przytoczonych wydawnictw.

Kopie cyfrowe wykonano z dużą rozdzielczością zalecaną przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, niemniej dla celów badawczych i udostępnienia w internecie zastosowano kompresję objętości zeskanowanych kart. Skany pierwotne, bez zmian w kolorystyce, a także bez jakichkolwiek ingerencji w zeskanowny materiał, z wyjątkiem obcięcia do jednolitego formatu, z obcięciem nadmiarowego tła przekazano do Archiwum Głównego Akt Dawnych jako materiał „archiwalny”, mający zastąpić bardzo zniszczone kopie mikrofilmowe. Nie przewiduje się udostępniania tych dokumentów cyfrowych pierwotnych, chyba że w wyjątkowych edytorskich potrzebach. W celu powszechnego udostępnienia materiałów cyfrowych w Internecie wykonano konwersję plików z bezstratnych plików TIFF na pliki typu JPG. Charakteryzują się one mniejszą objętością, co zapewnia ich łatwiejszy transfer z serwera internetowego do komputera czytelnika. Pliki są na tyle duże, że czytelnik może je powiększać na monitorze czy też w postaci wydruku kilkukrotnie bez utraty ostrości. Wiele w tym przypadku zależy od rodzaju monitora i karty graficznej w komputerze. Każda karta rękopisu w internecie prezentowana jest także w postaci pliku zmniejszonego (wglądówka), nie przeznaczonego od odczytu a jedynie umieszczona została w internecie dla ułatwienia odszukania potrzebnej badaczowi strony. A w końcu dla osób, które potrzebują dostępu do konkretnej księgi, a nie korzystają z wyszukiwarki (bądź wyszukiwarka nie obejmuje danej księgi) mogą pobrać z internetu cały tom w formacie PDF Adobe Acrobat. Format ten zapewnia pełną przenoszalność pomiędzy różnymi platformami komputerowymi, zapewniając ten sam wygląd i układ. Dlatego moim zdaniem jest to najlepszy format dla plików archiwalnych. Dokumenty cyfrowe nie są zabezpieczone przed kopiowaniem, ani przed drukowaniem, gdyż podstawowym celem projektu zrealizowanego dzięki funduszowi Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki było ułatwienie w pracy badawczej środowiska naukowego. Ani ja, jako pomysłodawca i kierownik projektu, ani Archiwum kierowane przez dr. Huberta Wajsa nie stawia przed osobami korzystającymi żadnych ograniczeń w wykorzystywaniu w pracy naukowej ksiąg Metryki Koronnej, jedynie prosimy o prawidłowe cytowanie edycji: AGAD, Metryka Koronna, edycja cyfrowa, red. Sławomir Górzyński (w skrócie: AGAD, MK, red. S. Górzyński), z dodaniem numeru tomu i karty.

Opisy tomów wraz z sygnaturami archiwalnymi i opisami formalnymi znajdują się na stronie AGAD http://www.agad.gov.pl/inwentarze/Metr_Korx.xml, za pośrednictwem tej strony także można dotrzeć do zeskanowanych tomów Metryki, poprzez odsyłacz „galeria ze skanami” umieszczony po opisie i sygnaturze. Strona ta jest w trakcie wprowadzania danych i kontroli więc jeszcze nie wszystko działa, ale do końca roku wszystkie działania będą sfinalizowane.

Pliki Acrobata można (o ile dysponuje się odpowiednim oprogramowaniem) oznaczać notatkami, zakładkami itp. Oczywiście nie można przeszukiwać tekstu, gdyż jak na razie nie istnieje komercyjne oprogramowanie, które umożliwiałoby odczytywanie rękopisów średniowiecznych i nowożytnych ze sprawnością taką, aby miało to sens w pracy badawczej. Jako historycy musimy liczyć na siebie przy odczycie treści ksiąg, ale dzięki plikom PDF zapisanym na lokalnym dysku komputera możemy nanosić notatki na cyfrowej kopii tekstu!

Projekt, mimo, że na tym etapie jest zakończony to zapewne będzie jeszcze uzupełniany o kolejne powstające opracowania regestów kolejnych tomów Metryki, pracuje bowiem w tym kierunku prof. K. Chłapowski oraz prof. W. Krawczuk.

Nie jest to także wszystko jeśli chodzi o możliwości odszukania informacji o zawartości tomu (posiadającego regesty). Opracowane w XML-u regesty są obecnie także implementowane do Bazy Danych Nauk Pomocniczych Historii (która obok materiału archiwalnego przynosić będzie także informacje o genealogii szlachty, urzędnikach, pieczęciach, herbach), kolejnego projektu powstającego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, także pod moim kierownictwem, a realizowanego przez Polskie Towarzystwo Heraldyczne. Oba te projekty maja na celu przynieść badaczom pomoc w poszukiwaniach historycznych. A poprzez swoją wielowątkowość być centrum „pomocy” w badaniach. Polskie Towarzystwo Heraldyczne, którego mam zaszczyt być Prezesem, stawia sobie za cel rozwijanie badań z zakresu heraldyki, ale także innych obszarów tzw. Nauk pomocniczych historii, stąd też zaangażowanie Towarzystwa w ten projekt[3].

Wszystkie pliki cyfrowe udostępniane w internecie znajdują się w serwisie internetowym Polskiego Towarzystwa Heraldycznego pod adresem „pther.eu/MK”. Od tej strony należy rozpoczynać poszukiwanie potrzebnych do badań tomów Metryki Koronnej.

W prezentacji materiału cyfrowego staraliśmy się przyjąć rozwiązania najprostsze, pozbawione efektów graficznych, podkładów kolorowych czy też innych efektów „specjalnych” kierując się nadrzędną zasadą łatwości i szybkości transferu informacji, gdyż ta jest istotą koncepcji informatycznej tego projektu. Uważam bowiem, że czytelnicy Metryki nie potrzebują niczego ponad Metrykę, a ta jest udostępniana w taki sposób, aby można było ją odczytać  zarówno w sieci uczelnianej dysponującej super szybkimi łączami i wydajnymi komputerami, jak też na tablecie czy nawet smartfonie.

Do wersji cyfrowej Metryki można także dotrzeć za pośrednictwem strony internetowej Archiwum Głównego Akt Dawnych i opisu zespołu Metryki (http://www.agad.gov.pl/inwentarze/Metr_Korx.xml).

Poprzez powyższą stronę będącą zarazem inwentarzem Metryki Koronnej można dotrzeć także do pozostałych serii ksiąg Metryki Koronnej w wersji cyfrowej. Są to Księgi Poselstw (Libri Legationum) Metryki Koronnej (za okres: [1354] 1501-1761, sygn. LL1 do LL41), Księgi Pieczętne (Sigillata) Metryki Koronnej (lata 1658-1794, sygn. S1 do S43, ), Księgi Spraw Publicznych (Kanclerskie) Metryki Koronnej (lata 1735-1795, sygn. KK1 do KK108), Księgi Sądów: Asesorskiego, Relacyjnego i Sejmowego (za okres [1521] 1591-1744 [1795], sygn. ARS1 do AR28 przy czym brak jest ksiąg 14, 22, 25-27 i 29, częściowo zniszczonych przed 1821 r., a częściowo w czasie II wojny), Księgi Sądu Referendarskiego (z lat 1582, 1591-1794, sygn.. Ks. Ref. 1 do Ks. Ref. 66).

Dzięki przeprowadzonej digitalizacji ksiąg Metryki Koronnej stało się możliwe dotarcie do ogółem 758 tomów tej niezwykle ważnej serii archiwaliów z epoki staropolskiej (częściowo obejmującej okres późnego średniowiecza).

Nie objęto Księgi spraw ruskich (wołyńskich) Metryki Koronnej (Metryka Ruska lub Wołyńska) 31 ksiąg. Lata 1569-1673.

Na zakończenie pragnę podziękować wszystkim tym, którzy przyczynili się do realizacji tego przedsięwzięcia poczynając od czasów Teodora Wierzbowskiego, a poprzez zespół prof. prof. Krawczuka i Chłapowskiego, zespołu opiniującego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, a przez pracowników i współpracowników spośród AGAD i wykonującego opisy w formacie XML regestów, ale także wykonawców kopii cyfrowych  panów K. Dąbrowskiego i B. Wróblewskiego, szczególnie tego ostatniego, który prze wiele miesięcy z mozołem kopiował księgi, ale nic z tego by nie było gdyby nie życzliwy stosunek do moich pomysłów dyr. Archiwum Głównego Akt Dawnych dr. Huberta Wajsa. Choć jest jeszcze jeden współsprawca, prawie ćwierć wieku wstecz na temat konieczności digitalizacji Metryki Koronnej rozmawiałem – i już ta myśl mnie nie opuściła – z moim przyjacielem, a zarazem współautorem innych prac wydawniczych – dr. Andrzejem Biernatem wicedyrektorem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, z której to Instytucji  strony wielokrotnie miałem okazje odczuć w swoich pomysłach nie tylko badawczych życzliwość i pomoc.